گزارش انجمن پارسیان؛
اولویت های پژوهش و فناوری کشور از ۱۴۰۳ تا ۱۴۰۷
به گزارش انجمن پارسیان، شورای علوم، تحقیقات و فناوری، اولویت های پژوهش و فناوری کشور را برای بازه زمانی ۱۴۰۳-۱۴۰۷ تدوین و بروزرسانی کرد.
به گزارش انجمن پارسیان به نقل از مهر، روند روز افزون تحولات علمی و فناورانه و هزینه بالای پژوهش از یکسو و محدودیت سرمایه (اعم از انسانی و غیرانسانی) از طرف دیگر، لزوم تعیین حوزه های متمرکز را بیشتر از پیش بر سیاستگذاران ملی آشکار کرده است. امروزه همه کشورها حتی کشورهایی که از حیث منابع انسانی و غیر انسانی، از موقعیت بسیار خوبی برخوردار می باشند این اصل را پذیرفته اند که نمی توان در همه زمینه های علم و فناوری سرمایه گذاری کرد، بلکه باید متناسب با وضعیت و اهداف کشور به دسته بندی و انتخاب حوزه های اولویت دار اقدام نمود.
اگرچه اغلب کشورها به این مهم دست یافته اند، اما فرآیند تعیین اولویت های پژوهش علم و فناوری در کشورهای مختلف متفاوت می باشد. در کشور ما هم با عنایت به تغییرات سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، در حوزه علم و فناوری هم تغییرات قابل ملاحظه ای اتفاق افتاده است بنابر این ضروریست تا علاوه بر تعیین اولویت های پژوهش علم و تکنولوژِی، بروزرسانی آنها هم به صورت دوره ای مورد توجه قرار گیرد.
تدوین سیاست ها و اولویت های پژوهش و فناوری کشور یکی از وظایفی است که از سال ۱۳۸۸ بر عهده شورایعالی علوم، تحقیقات و فناوری (عتف) قرار گرفته است و تابحال چهار نسخه از این سند در سالهای ۱۳۸۸، ۱۳۹۱، ۱۳۹۳ و ۱۳۹۶ منتشر شده است.
از نظر وظیفه قانونی در سالهای اخیر میتوان به «ماده ۵۶ قانون الحاق برخی مواد به قانون تنظیم بخشی از مقررات مالی دولت (۲)» و «بند ب ماده ۶۴ برنامه ششم توسعه» اشاره نمود که برپایه آن دستگاه ها موظف اند یک درصد از اعتبارات تخصیص یافته هزینه ای خویش را برای امور پژوهشی و توسعه فناوری و در جهت سیاست ها و اولویت های پژوهش و فناوری کشور مصوب شورایعالی عتف هزینه کنند.
با توجه به پایان زمان اعتبار آخرین نسخه سیاست ها و اولویت های پژوهش و فناوری کشور (۱۴۰۰-۱۳۹۶) و ظهور نگاههای جدید حوزه سیاستگذاری علم و فناوری و شرایط جدید کشور، دبیرخانه شورایعالی عتف تدوین و بروزرسانی آنها را برای بازه زمانی ۱۴۰۷-۱۴۰۳ در دستور کار خود قرار داد.
گزارش پیش رو خلاصه ای است از کلیات اولویت بندی، روش شناسی حاضر در استخراج اولویت های پژوهش و فناوری و خروجی ها و دستاوردهای آن (در قالب نگاشت ابرچالش ها، چالش ها و محورهای پژوهشی مرتبط و همینطور نگاشت کلان روندها و محورهای پژوهشی مربوطه) که در ادامه به جزئیات آنها اشاره شده است.
کلیات اولویت گذاری
علم، فناوری و نوآوری محرک های اصلی رشد و توسعه اقتصادی تلقی می شود. سازمان یونسکو به صورت ادواری گزارشی از وضعیت سرمایه گذاری کشورها در علم، فناوری و نوآوری بعنوان یکی از سنجه های توسعه یافتگی منتشر می کند. شکل شماره ۱-۱ مبین میزان رشد سهم هزینه تحقیق و توسعه از تولید ناخالص داخلی کشورهای منتخب را نشان داده است.
آمار نشان داده است که سهم هزینه های تحقیق و توسعه در کشورهای حوزه یورو و همینطور کشورهای منتخب به میزان قابل توجهی بالا رفته است و کشور چین از سال ۲۰۰۲ تا ۲۰۱۸ نرخ رشد بالاتری را تجربه کرده است.
شکل ۱-۱ سهم هزینه تحقیق و توسعه کشورهای منتخب از تولید ناخالص داخلی/ منبع: OECD، August ۲۰۲۰.
واضح است که آینده جهان را نیروهای قدرتمند و پیچیده شکل می دهند و رویدادهای غیرقابل پیشبینی و برهم زننده گرفتار تغییر و دگرگونی می کند. شاید بتوان همه گیری کووید -۱۹ را یکی از این رویدادها تلقی نمود. بحران کووید -۱۹ روندهای قبلی علم، فناوری و نوآوری را تسریع کرده است، همه گیری دسترسی آزادتر به داده ها را فراهم آورده است، استفاده از ابزارهای دیجیتال را افزایش داده است، همکارهای بین المللی را بهبود داده و موجبات تعامل فعالانه بازیگران جدیدی را فراهم آورده است. این تحولات می توانند سرعت انتقال به سیستم علم و نوآوری بازتر را در بلندمدت بالا برند.
در عین حال، چنین تعاملات گسترده ای سبب می شود تا تلاشهای تحقیقاتی به صورت بی رویه از موضوعات غیرمرتبط با کووید -۱۹ دور شود. دولت ها و مؤسسات حمایت کننده از تحقیقات باید به سرعت ظرفیتهای تحقیقاتی و اولویت های استراتژیک خویش را برای سالهای پیشرو تعریف کنند. نخستین گام در چرخه تولید علم، یافتن سؤال مناسب برای تحقیق است. بی توجهی به فرآیند تعیین اولویت ها تحقیقاتی، به ایجاد شکاف بین نیازهای تحقیقاتی جامعه و پژوهشهای محققان می انجامد.
تعیین اولویت های پژوهشی علم و فناوری در سطح ملی، یکی از امور مهم و رایجی است که کشورهای توسعه یافته و درحال توسعه به آن اهتمام می ورزند. البته تاریخ سیاست علم نشان داده است که اولویت گذاری ماهیتاً وابسته به بافت جامعه است و در سیستم های ملی نوآوری هر کشور متفاوت می باشد.
در واقع، نحوه اولویت گذاری از کشوری به کشور دیگر، بر مبنای ساختار اقتصادی (مانند داشتن بخش های قوی در انرژی یا هوافضا)، نقش سیاسی کشور (R&D دفاعی/ نظامی/ امنیتی)، چارچوب مفهومی سیاست علم و فناوری (مانند فشار علم، کشش تقاضا، مأموریت گرایی، اشاعه گرایی) و ساختار نهادی سیستم سیاستگذاری علم و فناوری (متمرکز، غیرتمرکز، مرکزی، منطقه ای) تفاوت بسیار دارد.
کشورهای مختلف از نگاههای متفاوتی برای تعیین اولویت های تحقیقاتی خود استفاده می نمایند. البته اغلب از چند روش به صورت ترکیبی برای اولویت بندی استفاده می نمایند و تصمیم نهایی با رویکرد از بالا به پایین و در سطح دولت گرفته می شود.
رایج ترین رویکردها عبارتند از:
رویکرد از بالا به پایین: در این رویکرد، تصمیم اصلی توسط دولت یا دیگر بدنه تصمیمگیران سیستم پژوهش اتخاذ می شود. کشورهای رومانی، لتونی و اسپانیا تجربه استفاده از این رویکرد را در تدوین اولویت ها علم و فناوری خود دارند.
رویکرد مشارکتی: تصمیم گیری در مورد اولویت ها تحقیقاتی از راه مشورت با ذینفعان سیستم تحقیق و نوآوری یا حتی از راه مشارکت عمومی صورت می گیرد. دانمارک از رویکرد مشورت عمومی برای تعریف حوزه های مهم اجتماعی اقتصادی در برنامه آینده نگاری خود بهره برده است اما در نهایت دولت تعیین کننده اولویت های بیست و یک گانه بوده است. یونان هم در برنامه توسعه استراتژیک خود برای تحقیق، توسعه و نوآوری خود طی سال های ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۳ از این رویکرد بهره گرفته است. فرانسه، ایرلند، لوکزامبورگ و اسلونی سایر کشورهایی هستند که در برنامه های تعیین اولویت های علمی و فناوری خود از این رویکرد بهره برده اند.
رویکرد مشورتی: شوراهای تحقیقاتی و سایر نهادهای مشورتی، مشورتهایی در مورد تعیین جهت و اولویت سیاست های تحقیقاتی عرضه می دهند. در بریتانیا شبکه گسترده ای از کمیته ها و گروههای مشاوره ای مقدمات تدوین سیاست علمی و تحقیقاتی را فراهم می آورند. نهادهای مشورتی در سطوح مختلف سیستم سیاست گذاری این کشور حضور دارند که طیف گسترده ای از مشورتها و اطلاعات را عرضه می دهند.
رویکرد از پایین به بالا: در این رویکرد اولویت ها تحقیقاتی توسط خود محققان تدوین می شود. البته اولویت های کلی سیاستها باز هم در سطوح بالا بررسی می شود. فنلاند و هلند از کشورهایی هستند که تجربه استفاده از این رویکرد را در برنامه های اولویت بندی تحقیقات خود دارند.
در رویکرد از پایین به بالا مسؤولیت اولویت بندی به جامعه علمی، شرکتهای مشاور و یا سازمان های اجتماعی فرهنگی واگذار می شود در حالیکه در رویکرد از بالا به پایین، دولت تصمیم گیرنده است. از دیدگاه انتقادی، رویکرد از پایین به بالا امکان دارد به خطای نزدیک بینی منجر شود در حالیکه پایبندی به اصل «نوگرایی» را تضمین می نماید. و رویکرد از بالا به پایین امکان دارد سبب تنش زایی در ساختارها و توانمندی های سازمان های مجری شود.
مطالعات نشان داده است ترکیب این دو رویکرد به سبب دخیل کردن بازیگران و گرایش های متفاوت می تواند به کاهش خطر سوگیری در فعالیتهای تعیین اولویت منجر شود. در واقع میتوان گفت تنوع و جامعیت مجموعه ذینفعان، شرط اساسی موفقیت فرآیند اولویت بندی است.
فرایند تعیین اولویت های پژوهشی علم و فناوری در سطوح مختلفی پیاده سازی می شود:
۱- سطح سیاست ها که اولویت بندی در این سطح عموماً توسط دولت ها به انجام می رسد، ۲- سطح راهبردی که مورد توجه مؤسسات تأمین مالی است، و ۳- سطح عملیاتی که فرآیند اولویت بندی در این سطح معمولا توسط مؤسسات تحقیق و توسعه صورت می گیرد.
بر همین اساس، نوعی تقسیم بندی در مورد روش های اولویت گذاری انجام شده است؛ برای مثال آینده نگاری و روش های در ارتباط با آن که بیشتر برای اولویت گذاری در سطح ملی استفاده می شوند. سایر روش ها در سطوح پایین تر و حوزه های خاص کاربرد بیشتری دارند.
روش شناسی استخراج اولویت های پژوهش و فناوری
در این سند، محورهای پژوهش و فناوری در دو دسته محورهای ناظر بر حل چالش های جاری کشور و محورهای ناظر بر کلان روندها تدوین شده است. داده های اولیه مورد نیاز در تدوین اَبَرچالش ها، چالش ها، کلان روندها و محورهای پژوهش و فناوری ذیل آنها از سه منبع تأمین شده است:
گروه اول، اسناد بالادستی کشور همچون نقشه جامع علمی کشور، قوانین برنامه پنج ساله توسعه کشور، سیاست های کلی نظام در حوزه علم و فناوری و ….
گروه دوم، نظرات دستگاههای اجرایی، نهادهای حاکمیتی، سازمان ها و مراکز تحقیقاتی مختلف همچون سازمان برنامه و بودجه کشور، دبیرخانه مجمع تشخیص مصلحت نظام، شورایعالی انقلاب فرهنگی، وزارت خانه ها، معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان ریاست جمهوری، مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی و ….
گروه سوم، نظرات خبرگان حاضر در کمیسیون های تخصصی شورایعالی عتف که خود متشکل از نمایندگان دستگاههای اجرایی و برخی از اعضای حقیقی متخصص است.
این طرح در بستر فرآیند زیر تدوین شد:
شکل ۱-۲ مراحل تدوین اولویت های پژوهشی علم و فناوری کشور
بر این اساس، ابتدا به واکاوی و تحلیل اولویت ها پژوهش علم و فناوری تعیین شده در دوره های گذشته پرداخته شد. سپس مبانی و پیشینه پژوهش و مطالعات تطبیقی مورد بررسی قرار گرفت. به منظور راهبری امور، نظام نامه ای با عنوان «نظام نامه تدوین اولویت ها پژوهش علم و فناوری» تهیه و در اختیار کمیسیون ها قرار گرفت. در مرحله بعد، لیستی از اَبَرچالش ها، چالش ها و ریزچالش ها و همینطور لیستی از کلان روندهای علم و فناوری استخراج شد. سپس اولویت ها پژوهش علم و فناوری ناظر بر حل چالش های جاری کشور و همینطور اولویت ها پژوهش علم و فناوری ناظر بر کلان روندها احصاء شد. در نهایت با ملاحظه هر دو دسته، بسته چالش ها، کلان روندها و محورهای پژوهشی ذیل آنها عرضه شد. ساختار اجرای تدوین اولویت ها به منظور برنامه ریزی، پیاده سازی، اجرا، کنترل و پایش فرآیند تدوین اولویت ها، ساختاری متشکل از تیم تحقیقاتی، شورای راهبری، کمیسیون های تخصصی و کمیسیون هماهنگی امور علمی، فناوری و نوآوری و گروههای کانونی ذیل هر کمیسیون در دبیرخانه شورایعالی عتف به وجود آمد. شکل زیر نمایی از تعاملات متقابل این اجزا را نشان داده است.
شکل ۱-۳ ساختار اجرایی فرآیند تدوین اولویت ها در دبیرخانه شورایعالی عتف
مراحل اجرای تدوین اولویت ها
ابزار گردآوری داده های مورد نیاز، کاربرگ هایی هستند که متناسب با هر گروه از منابع (اسناد بالادستی، دستگاه ها و خبرگان) طراحی و عرضه شد. به منظور تحلیل و بررسی داده های خام جمع آوری شده از اسناد بالادستی و همینطور اطلاعات جمع آوری شده از دستگاههای اجرایی، نهادهای حاکمیتی، سازمانها و مراکز تحقیقاتی کشور، از راه «متن کاوی یا Mining Text» پالایش صورت گرفت.
سپس به منظور دریافت نظرات خبرگان و احصاء اولویت ها پژوهش علم و فناوری ناظر بر آنها، کاربرگ هایی طراحی و توسط گروههای مختلف شامل تیم تحقیقاتی، شورای راهبری، کمیسیون های تخصصی و گروههای کانونی تکمیل شد. بر مبنای روش طراحی شده، چالش ها و کلان روندهای علم و فناوری کشور شناسایی و در معرض نظرات خبرگان قرار گرفت و سپس محورهای اولویتدار استخراج شد.
الف: شناسایی چالش ها و کلان روندهای علم و فناوری کشور
برای احصاء لیست اولیه ریزچالش ها، چالش ها و اَبَرچالش های کشور، مراحل زیر طی شد:
مستندات تمامی مطالعات میدانی، تحقیقاتی در سطح دستگاههای اجرایی کشور، دانشگاه ها، پژوهشکده ها و اندیشکده ها جمع آوری شد: مجموع گزارش های گردآوری شده ۱۰۲ مورد در حجم بیشتر از ده هزار صفحه که از ۱۶۲ واحد سازمانی، دانشگاهی و پژوهشی در سطح ملی و منطقه ای به دست آمده است.
تمامی مستندات جمع آوری شده متن کاوی شد: در این مرحله از راه متن کاوی، بیشتر از ۱۰۰۰ ریزچالش احصاء شد. با بهره گیری از روش های انسان محور و خبرگی ریزچالش ها لیست بندی، اعتباریابی و بازتعریف شد که نهایتا تعداد آنها به ۱۰۷۳ ریزچالش رسید.
ریزچالش های بدست آمده در مرحله قبل بر حسب مبحث به تعدادی چالش که در سطح کلان تری نسبت به ریزچالش ها قرار داشتند دسته بندی شد. در انتها چالش های استخراج شده مراحل قبل بر حسب مبحث به تعدادی محدودی اَبَرچالش دسته بندی شد.
برای احصاء لیست اولیه کلان روندهای علم و فناوری مراحل زیر طی شد:
مستندات مطالعات میدانی تحقیقاتی در سطح دستگاههای اجرایی کشور، دانشگاه ها، پژوهشکده ها و اندیشکده ها گردآوری شد.
فهرست اولیه کلان روندهای جهانی، کلان روندهای حوزه فناوری و کلان روندهای مختص هریک از حوزه های هفتگانه علم احصاء شد.
کلان روندهای احصاءشده به حوزه ماموریتی کمیسیون های تخصصی شورا دسته بندی شد.
ب: دریافت نظرات خبرگان مشارکت کننده
در این مرحله تمامی اَبَرچالش ها و چالش های احصاءشده و همینطور کلان روندهای علم و فناوری به کمیسیون های تخصصی شورایعالی عتف ارجاع شد. بر مبنای نظامنامه طرح که در شورای راهبری طرح هم به تصویب رسیده است، این اختیار به تمامی اعضای کمیسیون ها داده شد تا به صورت انفرادی نظرات خویش را اعلام کنند و بتوانند برای هر چالش و کلان روند پیشنهادی، حداکثر سه محور پژوهشی ارائه نمایند. همینطور این امکان فراهم گردید تا در صورت ضرورت چالش یا کلان روند جدید و محورهای پژوهشی مورد نظر خویش را هم اضافه کنند.
ج: نهایی سازی اولویت ها
در این مرحله لیست ابرچالش ها، چالش ها، کلان روندها و محورهای پژوهشی ذیل آنها (حاصل کار خبرگان) در کمیته راهبری بررسی گردید. فرآیند احصاء و دسته بندی اَبَرچالش ها، چالش ها و محورهای پژوهشی مرتبط در شکل ۱-۴ عرضه شده است.
شکل ۱-۴ فرآیند احصاء و دسته بندی اَبَرچالش ها، چالش ها و محورهای پژوهشی
ماحصل پیاده سازی این فرآیند تیم تحقیقاتی، کمیته راهبری، کمیسیون های تخصصی و کمیسیون هماهنگی امور علمی، فناوری و نوآوری، گروههای کانونی و سایر اندیشمندان مشارکت کننده در این طرح، احصاء ۳۳ اَبَرچالش، ۱۶۷ چالش و ۴۷۸ محور پژوهش علم و فناوری بوده که در چارچوب جدول زیر به صورت خلاصه ملاحظه می شود:
جدول ۱-۱ تعداد ابرچالش ها، چالش ها و محورهای پژوهش علم و فناوری کمیسیون های تخصصی
* تعداد اَبَرچالش ها با حذف موارد مشترک در میان کمیسیون های تخصصی ۲۳ عدد است.
همچنین فرآیند احصاء و دسته بندی کلان روندها و محورهای پژوهشی ذیل آنها در شکل ۱-۵ عرضه شده است. ماحصل پیاده سازی این فرآیند، احصاء ۵۲ کلان روند و ۱۴۱ محور پژوهشی بوده که در چارچوب جدول ۱-۲ به صورت خلاصه ملاحظه می شود:
جدول ۱-۲ تعداد کلان روندها و محورهای پژوهش علم و فناوری کمیسیون های تخصصی
* تعداد کلان روندها با حذف موارد مشترک در میان کمیسیون های تخصصی ۴۵ عدد است.
همچنین فرآیند احصاء و دسته بندی کلان روندها و محورهای پژوهشی ذیل آنها در شکل ۱-۵ عرضه شده است. ماحصل پیاده سازی این فرآیند، احصاء ۵۲ کلان روند و ۱۴۱ محور پژوهشی بوده که در چارچوب جدول ۱-۲ به صورت خلاصه ملاحظه می شود:
شکل ۱-۵ فرآیند احصاء و دسته بندی کلان روندها و محورهای پژوهشی
جزییات محورهای پژوهش ناظر بر ابرچالش ها در ۱۰ کمیسیون امور فرهنگی، اجتماعی، علوم انسانی و اسلامی، هنر و معماری، مدیریت، اقتصاد، بازرگانی و امور حقوقی، صنایع، معادن و فناوری اطلاعات و ارتباطات، سلامت، امنیت غذایی و رفاه اجتماعی، حمل و نقل و عمران، انرژی، کشاورزی، آب و منابع طبیعی، علوم پایه و فناوری های همگرا و دفاع، امنیت و سیاست خارجی در فایل (اولویت های پژوهش و فناوری کشور) قابل مشاهده می باشد.
برخی محورهای پژوهشی حوزه امنیت و سیاست خارجی
به طور مثال چند محور پژوهشی ناظر بر ابرچالش ها در کمیسیون تخصصی دفاع، امنیت و سیاست خارجی عبارت است از طراحی سبد محصولات و قابلیت های دفاعی امنیتی در حوزه کوانتوم، طراحی سبد محصولات و قابلیت های دفاعی امنیتی در حوزه هوافضا، طراحی سبد محصولات و قابلیت های دفاعی امنیتی در حوزه مواد پیشرفته، طراحی سبد محصولات و قابلیت های دفاعی امنیتی در عرصه تولید افزایشی و پیشرفته، سناریوهای آینده منازعه های محلی و منطقه ای مبتنی بر بحران آب، طراحی سبد محصولات و قابلیت های دفاعی امنیتی در حوزه فضای مجازی و فراجهان و ارزیابی برنامه های مدیریت کوله بری و سوخت بری در کردستان و سیستان و بلوچستان، طراحی بسته سیاستی مدیریت تنش با کشورهای همسایه.
محورهای پژوهشی حوزه کشاورزی، امنیت غذایی، آب و منابع طبیعی
همچنین تدوین نظام تهیه و استقرار سامانه هوشمند جداگانه تولید و توزیع آب آشامیدنی به منظور جداسازی آب آشامیدنی از آب بهداشتی، تهیه اطلس آلودگی و موضوعی خاک های کشور و پالایش آلودگی خاک ها، -جلوگیری از بیابان زایی و توسعه ریزگردها، استفاده از فناوری هسته ای در مدیریت خاک، آب و کود در جهت افزایش تولید محصول، کاهش گازهای گلخانه ای و تغییرات اقلیم، امکان سنجی تأمین آب از راه منابع آب جوی و آب ژرف، حکمرانی فناورانه در توسعه روستایی و کشاورزی، توسعه فناوری های نوظهور مانند هوش مصنوعی، IoT، رباتیک در محیط زیست و محافظت از منابع از محورهای پژوهش ناظر بر کلان روندها در کمیسیون تخصصی کشاورزی، امنیت غذایی، آب و منابع طبیعی محسوب می شود.
محورهای پژوهشی حوزه انرژی
در محورهای پژوهش ناظر بر ابرچالش ها در کمیسیون تخصصی انرژی هم به هوشمندسازی شبکه های تولید، انتقال و توزیع انرژی، شیرین سازی آب شور بر پایه کمترین مصرف انرژی و کمترین صدمه محیط زیستی، توسعه و کاربرد علوم و فنون هسته ای در حوزه نفت، ازدیاد برداشت از مخازن و ذخیره سازی حامل های انرژی (برق و گاز و …) و تولید سوخت های زیستی و تولید انرژی تولید همزمان برق و حرارت اشاره شده است.
محورهای پژوهشی حوزه سلامت و ایمنی غذایی
سلول درمانی بیماری های صعب العلاج، انواع سرطان های شایع در کشور، اختلالات خودایمنی و بیماری های سیستم ایمنی، بیماری های غضروف و استخوان، بهره گیری از فناوری های نو در تشخیص و درمان بیماری ها (استفاده از هوش مصنوعی و یادگیری ماشینی برای تشخیص بیماری ها)، بررسی الگوی مصرف غذایی خانوارها، شناسایی انواع سوءتغذیه در شهر و روستا، تدوین سبد غذایی مطلوب و عرضه راهکارهای پیشگیری و کنترل سوءتغذیه در گروههای سنی مختلف، استفاده از نانوفناوری در فراوری، غنی سازی و ارتقای کیفیت مواد غذایی بهینه سازی روش های فراوری مواد غذایی با بهره گیری از تکنولوژی های جدید با هدف حفظ ارزش تغذیه ای و کاهش آلودگی ها، استفاده از علوم هسته ای در صنعت مواد غذایی (مانند کاربرد پرتوفراوری برای بهبود کیفیت و حفظ ماندگاری) از محورهای پژوهشی مورد تاکید محورهای پژوهش ناظر بر اَبَرچالش ها در کمیسیون تخصصی سلامت، ایمنی غذایی و رفاه اجتماعی هستند.
منبع: parsianforum.ir
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب